سالمندی و پیر شدن پدیده ای شگفت آور است. آن چنان که اغلب نمی توانیم باور کنیم روزی به سراغ ما خواهد آمد. اما تحولات دوران جوانی به سالمندی آن قدر تدریجی است که قابل درک نیست و اطرافیان بهتر از خود فرد سالمند آن را درک می کنند. به هر روی افزایش دسترسی بشر به امکانات و دسترسی به بهداشت و درمان مناسب تر باعث افزایش طول عمر بشر شده و این یعنی این که تعداد بیشتری از مردم پیری را تجربه می کنند.
پرواضح است که مسائل مربوط به سالمندان مانند سایر اقشار جامعه با افزایش جمعیت آن ها در بسیاری از کشورها ازجمله کشور ما مورد توجه بیشتری قرار گرفته و هم اکنون درباره بهداشت روان دوران سالمندی، تغذیه سالمندان، ورزش در این دوران و مهم ترین مشکلات سالمندان، مطالب زیادی گفته شده است. اما چیزی که توجه ما را بیشتر به خود جلب می کند، مسائل مربوط به بهداشت روان در این دوران است. سالمند براساس تعریف کارشناسی به فرد بالای 70 سال اطلاق می شود. طبق گفته «سیدرضا اسحاقی» عضو کمیته سالمندان کشور بیش از 5میلیون سالمند در کشور زندگی می کنند و افزایش امید به زندگی و کاهش مرگ و میر باعث شده جمعیت ایران مانند سایر کشورها رو به پیر شدن برود. هم چنین امید به زندگی در ایران در مردان به 68سال و در زنان به 72 سال رسیده است.در بسیاری از کشورهای توسعه یافته با اجرای طرح های مرتبط با توانمندسازی سالمندان و تامین حقوق مکفی و حمایت های بهداشتی و روانی معضلات مربوط به پدیده غیرقابل اجتناب سالخوردگی را تا حد زیادی کاهش دادند و کارشناسان در این کشورها «سالخوردگی فعال» را یکی از عوامل مهم توسعه می دانند.به هر حال به نظر می رسد حمایت روانی از سالمندان و تلاش برای حفظ بهداشت روان آن ها از اهمیت بالایی برخوردار باشد.
دکتر علی اصغر اصغرنژاد فرید، روان پزشک و کارشناس انستیتو روان شناسی تهران در این باره به خراسان می گوید: سالمندی یکی از دوره های حساس زندگی ماست که اغلب با ناتوانی، کاهش توانایی های جسمی، بروز بیماری های متعدد و مسائلی از این قبیل همراه است. باید دانست که سالمندی پدیده ای زیستی و طبیعی از رشد انسانی است و به صورت عمومی و بسیار تدریجی تمام موجودات را دربر می گیرد بنابراین لازم است با آن به صورت منطقی و عقلانی برخورد شود. متاسفانه در بسیاری از جوامع سالمندی را مترادف با بیماری تلقی می کنند در حالی که چنین نیست. فرد سالمند، فردی است که پس از سال ها کار و زحمت و تلاش فراوان به این دوران پا گذاشته است. یکی از مهم ترین واقعیت هایی که فرد سالمند با آن مواجه می شود، واقعیت مرگ است و در سن سالمندی فرد احساس می کند به این پدیده نزدیک شده است. سالمندی که احساس کند عمرش را در راه درستی گذرانده و از لحظات عمرش به درستی بهره برداری کرده است قطعا در سنین سالمندی کمتر احساس منفی پیدا می کند و می داند که عمرش را در راهی گذرانده که ارزشمند بوده است، در غیر این صورت احساس می کند عمرش را هدر داده و حال که با واقعیت مرگ روبه رو می شود، احساس منفی تری نسبت به زندگی پیدا می کند.
بنابراین بخشی از بحران های جدی در دوران سالمندی به این مسئله برمی گردد یعنی بازنگری گذشته و مرور آن چه در زندگی کسب کرده و موفقیت ها و شکست هایی که در زندگی داشته است. نگرش او به زندگی گذشته اش نقش مهمی در سلامت روانش ایفا می کند. دکتر اصغرنژاد با اشاره به از دست دادن توانایی های جسمی در این دوران ادامه می دهد: بعضی بیماری ها، مشکلات قلبی، تنفسی، دردهای جسمی و مشکلات مفصلی در فرد سالمند عارض می شود و این بیماری ها بخشی از بهداشت روانی فرد را تحت تاثیر قرار می دهد.از دیگر سو، سن بازنشستگی برای اغلب مردان مترادف با خانه نشینی و عزلت و دور شدن از اجتماع است و مردان نسبت به زنان بیشتر ممکن است دچار ناراحتی های روانی و افسردگی شوند. در چنین وضعیتی لازم است سالمند به کار و تلاش ادامه دهد زیرا پذیرش مسئولیت می تواند در سلامت جسمی و روانی وی تاثیر خوبی داشته باشد. ناتوانی جسمانی و نگرش غلط به وضعیت جسمی می تواند احساس منفی در فرد سالمند را تشدید کند.
بنابراین مهم است که سالمندان باید به فعالیت اجتماعی مفید مثل کار در خیریه ها و موسسات عام المنفعه بپردازند و سعی کنند از بی تحرکی و عزلت نشینی اجتناب کنند.دکتر اصغرنژاد درباره شیوع افسردگی در میان سالمندان می گوید: به نظر نمی رسد که شیوع افسردگی در سالمندان بیش از سایر اقشار جامعه باشد. البته افسردگی در زنان سالمند به علت تغییرات فیزیولوژیک در دوران یائسگی بیشتر مشاهده می شود. از سویی سالمندی که دوران سالمندی را با احساس ناامیدی سپری می کند و افسوس و حسرت گذشته را می خورد بیشتر با احساس افسردگی دست و پنجه نرم می کند. گاه هم به علت از دست دادن توان ذهنی، از دست رفتن هوشیاری و حافظه سالمند دچار احساس یاس و اندوه عمیق و سپس افسردگی می شود.
بنابراین مجموعه ای از عوامل نظیر تغییرات فیزیولوژیک و زمینه های زیستی در به وجود آمدن افسردگی تاثیر دارد. در نهایت لازم است درک کنیم که همه باید خود را برای دوران سالمندی آماده کنیم و با این واقعیت روبه رو شویم. برای سپری کردن دوران سالمندی خوب باید خود را آماده کنیم، هوشیار باشیم و تغییرات را پیش بینی کنیم و از عوارض آن پیش گیری کنیم. از سوی دیگر بسیاری از سالمندان در این دوران به مشکلات متعدد جسمی دچار می شوند و بسیاری از بیماری ها با افزایش سن در انسان بروز پیدا می کند. برخی سرطان ها، بیماری های مربوط به اعصاب مثل آلزایمر و پارکینسون، بیماری های مربوط به مفاصل ، آرتروز، پوکی استخوان و... بیماری هایی هستند که سالمندان را درگیر می کنند. علاوه بر این شیوه تغذیه سالم یکی از مهم ترین راهکارهای حفظ سلامت جسمی و روحی فرد سالمند است.
بیماری های گوارشی که گریبانگیر سالمندان می شود
از آن جا که درباره مشکلات گوارشی به ویژه در سالمندان کمتر گفته و شنیده شده با یکی از پزشکان فوق تخصص گوارش و کبد گفت وگویی انجام دادیم.دکتر «محمدجواد احسانی اردکانی» فوق تخصص گوارش و کبد و عضو هیئت علمی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی درباره مهم ترین مشکلات گوارشی در میان سالمندان به خراسان می گوید: یکی از مهم ترین مشکلات گوارشی بسیاری از سالمندان یبوست و اختلال در کارکرد روده بزرگ است. شیوه تغذیه سالمندان در بروز این مشکل نقش موثری دارد و سالمندانی که میوه و سبزی و مایعات کمتری مصرف می کنند بیشتر به این مشکل دچار می شوند. بنابراین توصیه می شود برای رفع این مشکل سالمندان مصرف مرتب میوه و سبزیجات و آب کافی را فراموش نکنند.
به طور کلی ? دسته از بیماری های گوارشی ممکن است گریبانگیر سالمندان شود. یک دسته سرطان های مربوط به کارکرد دستگاه گوارش، یک دسته بیماری های بدخیم گوارشی و بالاخره بیماری های کم خونی یا ایسکمی هاست. از دیگر اختلالات کارکرد دستگاه گوارش علاوه بر یبوست، انسدادهای روده ای است. روده بزرگ به علت طول بلند خود، مستعد گره خوردن در سالمندان است و این امر به انسداد روده می انجامد که به اصطلاح به آن روده پیچ شدن می گویند. بیمار ممکن است با درد شکم، دفع نشدن گاز و مدفوع به پزشک مراجعه کند. این عارضه عمدتا در سنین بالا دیده می شود. پیدایش حفره هایی به اسم دیورتیکول نیز در سنین بالا می تواند فرد سالمند را مبتلا کند. این عارضه گاهی بدون علامت و گاه با دردهای شکم، تب و علائم شکمی است و به ندرت خون ریزی می کند.ضایعات عروقی روده بزرگ نیز در سنین بالا می تواند به صورت واضح یا مخفی خون ریزی ایجاد کند.دکتر اردکانی در ادامه درباره بیماری های بدخیم دستگاه گوارش در سالمندان می گوید: متاسفانه با افزایش سن، احتمال ایجاد سرطان های دستگاه گوارش بیشتر می شود.
سرطان های مری، معده، اثنی عشر و روده بزرگ در دهه های 50 و 60 بیشتر دیده می شود. بیمار ممکن است با علایمی مثل گیر کردن غذا در مری یا احساس سیری زودرس مراجعه کند. گاهی اوقات بیمار با درد مراجعه می کند و یا خون ریزی هم دارد. در مورد دستگاه گوارش تحتانی، تومور سرطانی می تواند با تغییر در اجابت مزاج فرد ظاهر شود و یا به صورت دفع خون یا دل درد و در مواردی به صورت کم خونی خود را نشان دهد.
بیمار مبتلا در این زمان دچار بی اشتهایی و کاهش وزن می شود. بنابراین اختلال عمده در کارکرد دستگاه گوارش، تغییر اجابت مزاج و بی اشتهایی مداوم نشانه خطر است و فرد سالمند حتما باید در مراجعه به پزشک متخصص درصدد درمان برآید. شانس بهبودی بیماران بسته به پیشرفته بودن بیماری کم و زیاد است و در صورت رسیدگی فوری ممکن است بیمار بهبود پیدا کند.هم چنین با توجه به بالا بودن آمار امراض قلبی- عروقی در سنین بالا، کم خونی ها یا ایسکمی ها نیز در سنین بالا مشاهده می شود، اکثراین بیماران سالمند هستند و بیماری در صورت حاد بودن، درد شدیدی به بیمار تحمیل می کند و گاه فرد به اسهال یا دفع خون مبتلا می شود.درمان این دسته از بیماران اگر بیماری در مرحله حاد قرار داشته باشد با جراحی قابل رفع است اما در سایر موارد می توان با درمان های حمایتی و اصلاح زمینه به وجود آورنده بیماری به بیمار کمک کرد. وی درباره رابطه بزرگ بودن شکم با مشکلات گوارشی توضیح می دهد: بزرگ بودن شکم صرفا مساوی با بیماری نیست.
در صورتی که بزرگی شکم به صورت ناگهانی باشد یا فرم خاصی داشته باشد و متوازن نباشد شاید تجمع مایع یا وجود توده ای باعث آن شده باشد. اما بزرگی شکم که طولانی مدت است و متوازن است، لزوما علامت بیماری است و تجمع چربی به علت افزایش وزن باعث آن شده است. به هر حال بررسی، معاینه و سونوگرافی بهتر می تواند دلیل بزرگ بودن شکم فرد سالمند را مشخص کند. سوءهاضمه که با احساس سنگینی و پری شکم ظاهر می شود نیز در میان سالمندان شایع است. به طور کلی اگر فردی بیش از 45 سال داشته باشد و از این مشکل شکایت کند باید به متخصص مراجعه کند تا تشخیص صحیح در این باره انجام بگیرد. دکتر اردکانی درباره حساس بودن دستگاه گوارش می گوید: دستگاه گوارش، بسیار حساس است و علل روانی در بروز بسیاری از مشکلات گوارشی نقش دارد.
روزنامه خراسان (www.khorasannews.com)
